อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส

[291]

เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโวฯ

[292]

รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺฐพฺพํ ธมฺมเมว จ;

ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทาฯ

[293]

ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺฐิโต;

สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสญฺญิโตฯ

[294]

ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโฐ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;

สวิญฺญาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺฐิโตฯ

[295]

อวิญฺญาณกสทฺโท โย,

โส โหตูตุสมุฏฺฐิโต;

ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,

สทฺทารมฺมณตํ คโตฯ

[296]

ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;

อยํ จตุสมุฏฺฐาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโตฯ

[297]

รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;

โสว จตุสมุฏฺฐาโน, รสารมฺมณนามโกฯ

[298]

ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;

โผฏฺฐพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ มตํฯ

[299]

สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ, หิตฺวา รูปาทิปญฺจกํ;

ลกฺขณานิ จ ปญฺญตฺติ-ธมฺมารมฺมณสญฺญิตํฯ

[300]

ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;

ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํฯ

[301]

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา , อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิรฯ

[302]

เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อญฺญมญฺญสฺส โคจรํ;

เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํฯ

[303]

ตญฺจ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;

รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปนฯ

[304]

ทิพฺพจกฺขาทิญาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;

อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติฯ

[305]

ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;

เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเวฯ

[306]

สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;

ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํฯ

[307]

สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;

ปญฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํฯ

[308]

อิฏฺฐาทิเภทา ปญฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;

วิญฺญาณานํ ทฺวิปญฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยาฯ

[309]

รูปาทิปญฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;

เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโรฯ

[310]

นารูปํ น จ ปญฺญตฺติํ, นาตีตํ น จนาคตํ;

อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโรฯ

[311]

เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;

จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิญฺจิ อรูปิสุฯ

[312]

มหาปากานมฏฺฐนฺนํ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจราฯ

[313]

รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;

ปญฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกาฯ

[314]

ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํฯ

[315]

นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนญฺญโต;

อฏฺฐานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโรฯ

[316]

จตฺตาโร ญาณหีนา จ, กามาวจรปุญฺญโต;

กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จฯ

[317]

ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;

ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เตฯ

[318]

จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, ปุญฺญโต กฺริยโตปิ จ;

ตถาภิญฺญาทฺวยญฺเจว, กฺริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ จฯ

[319]

เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;

ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเมฯ

[320]

ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;

นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิญฺเญยฺยานิ วิภาวินาฯ

ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํฯ

[321]

ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยาฯ

[322]

วิญฺญาณานํ ทฺวิปญฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;

ปญฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจราฯ

[323]

อฏฺฐ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;

หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสาฯ

[324]

สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;

กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสาฯ

[325]

อภิญฺญามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;

สนฺตปญฺญตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเมฯ

[326]

เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;

นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินาฯ

[327]

กามโต จ กฺริยา ปญฺจ, รูปโต ปญฺจมี กฺริยา;

จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิญฺจิ อโคจรํฯ

[328]

นิพฺพานญฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปญฺจารูปเมว จ;

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วทฯ

[329]

จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา,

ปุญฺญโต กฺริยโต ตถา;

อภิญฺญาหทยา ทฺเวปิ,

กฺริยา โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จฯ

[330]

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;

นิพฺพานญฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปญฺจารูปเมว จฯ

[331]

จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ

[332]

สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ

[333]

จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จ;

กฺริยาภิญฺญา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ

[334]

จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา-ภิญฺญาจิตฺตญฺจ ปุญฺญโต;

นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํฯ

[335]

กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;

ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํฯ

[336]

ปุถุชฺชโน น ชานาติ,

โสตาปนฺนสฺส มานสํ;

โสตาปนฺโน น ชานาติ,

สกทาคามิสฺส มานสํฯ

[337]

สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;

อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํฯ

[338]

เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;

อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺฐิมสฺส จ มานสํฯ

[339]

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,

โหติ อารมฺมณํ ปน;

ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,

ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ

[340]

กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;

อภิญฺญามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ

[341]

กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;

เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยาฯ

[342]

รูปาวจรปุญฺญานิ, กามปากํ ตโต วินา;

ปญฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิฯ

[343]

อารุปฺปกุสลญฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;

เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิฯ

[344]

อรูปาวจรปากานํ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;

อิเมสํ อฏฺฐราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[345]

อปริยาปนฺนปุญฺญมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;

รูปโต ปญฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ

[346]

จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;

ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปนฯ

[347]

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;

กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํฯ

[348]

วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ

[349]

กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนญฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[350]

วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ

[351]

อปุญฺญสฺสาติ ปญฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;

อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโตฯ

[352]

อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ

[353]

กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จฯ

[354]

กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[355]

ยํ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;

ปญฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ

[356]

กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป, เตสํ ปญฺจนฺนเมว จ;

อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโรฯ

[357]

รูปํ จตุสมุฏฺฐานํ, รูปารมฺมณสญฺญิตํ;

กามาวจรปุญฺญสฺส, ตเถว กุสลสฺส จฯ

[358]

อภิญฺญาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[359]

นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;

กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จฯ

[360]

อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[361]

นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปญฺญตฺตารมฺมณํ ปน;

เตภูมกสฺส ปุญฺญสฺส, ตเถวากุสลสฺส จฯ

[362]

รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;

นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[363]

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;

ปญฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตาฯ

[364]

อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโมฯ

[365]

ปญฺจาภิญฺญา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;

จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจราฯ

[366]

ปฐมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเวฯ

[367]

ปฐมารุปฺปปาโกยํ , ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิฯ

[368]

ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

น ปุญฺญสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปนฯ

[369]

ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เญยฺยํ วิภาวินาฯ

[370]

ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;

กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยาฯ

[371]

ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปฐมารุปฺปมานสํ;

อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินาฯ

[372]

กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;

กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปนฯ

[373]

ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;

เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยาฯ

[374]

ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,

เย เย ชายนฺติ โคจรํ;

โส โส เตสญฺจ เตสญฺจ,

โหตารมฺมณปจฺจโยฯ

[375]

โย ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;

โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตวฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม

ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ

7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท